Μορφές κοινωνικής συνείδησης και κοινωνική λειτουργία

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ: Μορφές κοινωνικής συνείδησης και κοινωνική λειτουργία

Επιμέλεια: Νίκος Κουζούπης

Ηθική (β)

Η ηθική συνείδηση αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα κίνητρα για τις δράσεις εκατομμυρίων ανθρώπων. Γι’ αυτό, λοιπόν, ένα επαναστατικό κόμ­μα δεν μπορεί να παραμένει αδιάφορο για τη διαμόρφωσή της. Η επαναστα­τική κριτική του έναντι του απαρχαι­ωμένου κοινωνικού συστήματος δεν περιορίζεται μόνο στη σφαίρα της πολιτικής, αλλά συμπεριλαμβάνει και τη στηλίτευση της ηθικής του. Ταυτό­χρονα, καλείται να διεγείρει την οργή μέσα στις ευρύτερες μάζες έναντί του και την ίδια στιγμή να εμπνέει την πί­στη στις δυνάμεις τους και στην ανα­πόφευκτη νίκη του νέου κοινωνικού συστήματος.

Λαμβάνοντας υπόψη όσα αναφέρ­θηκαν ανωτέρω, θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε την ηθική ως σύστη­μα απόψεων και αντιλήψεων, κανό­νων και εκτιμήσεων, που αφορούν τη ρύθμιση της συμπεριφοράς των ατόμων, το συντονισμό των δράσε­ων ξεχωριστών ατόμων με τα κοινά συμφέροντα άλλων ανθρώπων ή μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας, τον τρόπο διαπαιδαγώγησης των αν­θρώπων, τη δημιουργία και ενίσχυση συγκεκριμένων ηθικών ιδιοτήτων και σχέσεων. Πραγματοποιώντας τις πιο πάνω λειτουργίες, η ηθική μετατρέπει τους κανόνες και τις εκτιμήσεις της σε εσωτερικά κίνητρα των ατόμων, σε ηθικά συναισθήματα και ιδιότητές τους, δημιουργεί προσωπικές υποχρε­ώσεις και καλλιεργεί το αίσθημα της προσωπικής ευθύνης.

Τα ηθικά συστήματα, που τυγχά­νουν επεξεργασίας από τους ιδεο­λόγους των μεν ή των δε τάξεων, όπως και η ηθική που χαρακτηρίζει την κάθε τάξη, φέρουν τη σφραγίδα και της εποχής τους και της ταξικής τους ιδιαιτερότητας. Το κύριο ζήτημα που απασχολεί την ηθική είναι η τεκ­μηρίωση του τρόπου συμπεριφοράς οποιουδήποτε ατόμου ή κοινωνικής ομάδας. Συνάγοντας τις απαιτήσεις της ενάρετης συμπεριφοράς από την υποτιθέμενη αιώνια φύση του ανθρώ­που, η προ-μαρξιστική ηθική έβρισκε σε αυτή τη «φύση» αλτρουιστικά ή εγωιστικά χαρακτηριστικά. Συνεπώς, στο προσκήνιο έθεταν είτε το συμφέ­ρον ενός ξεχωριστού ατόμου (ευτυχία, απόλαυση, ευχαρίστηση), συνήθως εξιδανικευμένο, είτε το γενικό συμ­φέρον, που εμφανιζόταν επίσης στην εξιδανικευμένη μορφή ενός καθολι­κού ηθικού νόμου, στον οποίο το άτο­μο όφειλε να υποτάσσει τις προσωπι­κές του απαιτήσεις και επιθυμίες. Η προ-μαρξιστική ηθική αναζήτησε και όμως δεν μπορούσε να βρει έναν τρό­πο για να συνδυάσει τα προσωπικά και τα δημόσια συμφέροντα, την ευτυχία και το καθήκον, τον εγωισμό και την ανιδιοτέλεια.

Στην αστική κοινωνία ο Φρ. Έν­γκελς στην εποχή του ξεχώριζε τρία είδη ηθικής: τη φεουδαρχο-χριστιανι­κή, την αστική και την προλεταριακή. Η πρώτη πέρασε στην αστική κοινωνία ως ένα από τα κατάλοιπα του μεσαίω­να, η δεύτερη ήταν η κυρίαρχη ηθική στη δεδομένη κοινωνία, ενώ η τρίτη, η προλεταριακή, εξέφραζε τα συμφέρο­ντα του μέλλοντος. Ποια ήταν η σχέση μεταξύ των δύο πρώτων συστημάτων ηθικής; Κατ’ αρχήν ότι και οι δύο στέ­κονται στα θεμέλια κοινωνιών, που στηρίζονται στην ατομική (ιδιωτική) ιδιοκτησία. Εξού και το αναπόφευκτο της προσαρμογής του πρώτου στο δεύ­τερο. Έτσι ο έλεγχος που ασκούσαν τα καπιταλιστικά συμφέροντα πάνω στη θρησκεία οδήγησε στο γεγονός ότι οι ηθικοί κανόνες του χριστιανισμού σε μεγάλο βαθμό προσαρμόστηκαν στους ηθικούς κανόνες του καπιταλισμού.

Συνήθως τίθεται το ερώτημα κατά πόσο σε μια ταξική κοινωνία υπάρ­χουν τέτοιοι ηθικοί κανόνες, που απαραίτητα εμφανίζονται σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία. Η απάντηση είναι καταφατική, γιατί μερικοί απλοί κανόνες ανθρώπινης ηθικής, διαμορ­φωνόμενοι στην πορεία της ιστορικής εξέλιξης των λαών, καλούνται να ρυθ­μίζουν την από κοινού συμβίωση από τις μεν ή τις δε υπερβολές που την απειλούν (σωματική βία, προσβολές, ύβρεις) και απαιτούν τη στοιχειώδη τι­μιότητα στην καθημερινή επαφή των ανθρώπων κ.λπ.

Όσο υπάρχει όμως «εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο», όσο υπάρ­χει ο ιμπεριαλισμός με την πολιτική της εκμετάλλευσης και την καταλή­στευση των λαών, αυτοί οι στοιχειώ­δεις κανόνες ηθικής και δικαιοσύνης σίγουρα θα παραβιάζονται. Ταυτόχρο­να, ενώ οι κανόνες αυτοί είναι αποδε­κτοί από την αστική τάξη στα λόγια, στην πράξη ποδοπατούνται. Μόνο σε συνθήκες σοσιαλισμού και ειδικότε­ρα στα πλαίσια μιας κομμουνιστικής αταξικής κοινωνίας μπορούν τέτοιοι πανανθρώπινοι κανόνες ηθικής να μετατραπούν σε απαραβίαστους κα­νόνες ζωής στις σχέσεις τόσο μεταξύ ξεχωριστών ατόμων όσο και μεταξύ των λαών.