Επιμέλεια Μιχάλη Μιχαήλ
Την παραμονή της εισβολής, Παρασκευή 19/7, ο Κίσινγκερ βρισκόταν για διακοπές στην Καλιφόρνια. Θα περάσει έτσι όλη τη μέρα στο τηλέφωνο, σε διαρκή επαφή με ξένους ηγέτες, την ηγεσία του Κογκρέσου και κυρίως τους στενούς συνεργάτες του στην Ουάσιγκτον, γεγονός που επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τόσο τον τρόπο εργασίας του όσο και το ξεδίπλωμα της σκέψης του στη διάρκεια μιας κρίσης, Τάσος Κωστόπουλος, στο ομώνυμο άρθρο του το οποίο μεταφέρουμε στις στήλες της Χαραυγής.
Απ’ αυτές τις πολυσέλιδες στιχομυθίες, σημειώνει, διαπιστώνουμε (α) η ανησυχία του Κίσινγκερ μήπως τα πράγματα εξελιχθούν σε γενικευμένο ελληνοτουρκικό πόλεμο, που θα διέλυε τη νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ, (β) τον φόβο του για ανάθεση κάποιου ρόλου στη Σοβιετική Ένωση από την κυπριακή κυβέρνηση ή τη διεθνή κοινότητα, μέσω ΟΗΕ, και (γ) την αντίθεσή του στην παλινόρθωση του Μακαρίου και τα σχέδια «προσωρινής» αντικατάστασής του από τον Γλαύκο Κληρίδη, πρόεδρο τότε της κυπριακής Βουλής.
Στο μυαλό του Κίσινγκερ οι τρεις αυτοί «κίνδυνοι» συνδέονταν άμεσα· γι’ αυτό και θεωρούσε ανεπιθύμητη μια «πρόωρη» τουρκική εισβολή, οι συνέπειες της οποίας ήταν αδύνατο να προβλεφθούν.
«Θέλω τώρα από τον Σίσκο δυο πράγματα», διεμήνυσε λ.χ. στις 11.50 π.μ. στους συνεργάτες του. «Το ένα είναι να εξηγήσει στους Τούρκους ότι μια επέμβαση υπέρ του Μακαρίου δεν είναι προς το συμφέρον τους. Δεύτερον, πρέπει να κάνει τους Τούρκους να καταλάβουν πως δεν είμαστε υπέρ της Ένωσης [της Κύπρου με την Ελλάδα], συγκαλυμμένης ή άμεσης, συνεπώς δεν είμαστε αδιάφοροι για τη δική τους οπτική. Τρίτον, πως επιθυμούμε να δουλέψουμε ενεργητικά μαζί τους για να επιφέρουμε μια συνταγματική λύση που θα προστατεύει την τουρκική μειονότητα και τα στρατηγικά τους συμφέροντα στο νησί. Γιατί δεν θέλω να σκεφτούν ότι πάμε εκεί ως φιλέλληνες. Τέταρτον, είμαστε διατεθειμένοι να ακούσουμε όποια ιδέα έχουν. Πέμπτο, μια ιδέα που μας προέκυψε είναι η πιθανότητα διαδοχής από τον Κληρίδη […]. Αν ενδιαφέρονται γι’ αυτό, μπορούμε να δούμε πώς μπορούμε να το ξετρυπώσουμε».
Η επιβολή του Κληρίδη εμφανίζεται ως η κεντρική, σχεδόν έμμονη ιδέα του Κίσινγκερ για την επίλυση της κρίσης. Για πρώτη φορά τη μαθαίνουμε από τηλεφωνική επικοινωνία του με τον Σάιρους Βανς, πάλαι ποτέ ειδικό απεσταλμένο του Τζόνσον στην Κύπρο το 1967 και μελλοντικό υπουργό Εξωτερικών (18/7).
Την επομένη, όλες οι οδηγίες προς τους συνεργάτες του συγκλίνουν σ’ αυτό το σχέδιο. Επιθυμία του, δηλώνει, είναι ν’ αποσπάσει και τη συναίνεση του ίδιου του Μακαρίου, με τον οποίο είχε κλείσει ραντεβού στην Ουάσιγκτον τη Δευτέρα 22/7. «Αν μπορέσω να επεξεργαστώ κάτι με την έγκρισή του, θα είναι η καλύτερη λύση», εξήγησε λ.χ. στον γερουσιαστή Μάνσφιλντ. Όταν αυτός του αντέτεινε πως ο Κύπριος ηγέτης «είναι λιγάκι άστατος χαρακτήρας», ο Κίσινγκερ έσπευσε να τον καθησυχάσει: «Ναι, είναι κατεργάρης. [Όμως], αργά ή γρήγορα όλοι φαίνεται πως καταλήγουν στη δική μου δικαιοδοσία ως δεσμοφύλακα».
48ωρη αναβολή της τουρκικής εισβολής για επιβολή της λύσης Κληρίδη!
Στο πλαίσιο αυτό, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών επιδίωκε 48ωρη αναβολή της τουρκικής εισβολής, ώστε να προλάβει να επιβάλει τη λύση Κληρίδη. Εντυπωσιάζει ωστόσο η αποφυγή άμεσης επικοινωνίας του με τον Ετζεβίτ (με τον οποίο γνωριζόταν αρκετά καλά, καθώς είχε υπάρξει φοιτητής του στο Χάρβαρντ) πριν από τη στιγμή της απόβασης· αποφυγή που έρχεται σε χτυπητή αντίφαση με τα δώδεκα τουλάχιστον τηλεφωνήματα που αντάλλαξε μαζί του κατά τις επόμενες μέρες, σε αρκετά θερμό κλίμα. Απείρως οικειότερο, εν πάση περιπτώσει, από εκείνο των δύο, όλων κι όλων, συνομιλιών του με τον Καραμανλή (26/7 και 15/8), τον οποίο ο ίδιος ο Κίσινγκερ είχε επισημάνει, μιλώντας με το γερουσιαστή Πελ, ως προτιμότερο διάδοχο της χούντας ήδη από το απόγευμα της 19ης Ιουλίου.
Καμένο χαρτί χούντα, ΕΟΚΑ Β’ και Σαμψών
Οι Έλληνες κι Ελληνοκύπριοι χουντικοί εμφανίζονται σ’ αυτές τις ζυμώσεις σαν ένα χαρτί καμένο εκ των προτέρων. Για τον εγκάθετο του Ιωαννίδη στην Κύπρο, Νίκο Σαμψών, ο Κίσινγκερ δεν έπαψε να τονίζει προς κάθε κατεύθυνση πως δεν επρόκειτο ν’ αναγνωριστεί από τις ΗΠΑ. Ενημερώνοντας πάλι το απόγευμα της 19/7 τον Ουίλιαμ Φουλμπράιτ, πρόεδρο της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων της Γερουσίας που από καιρό δυσφορούσε για τη μακροημέρευση της χούντας, θα τον προϊδεάσει για επικείμενη πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα.
Το σχετικό απόσπασμα παραμένει αγρίως λογοκριμένο, το περιεχόμενό του καθίσταται όμως ορατό από τα συμφραζόμενα:
• Κ.: Δεν είμαστε αντίθετοι στον Μακάριο. Είμαστε αντίθετοι στο να εμπλακούμε σε μια θέση, που θα πρέπει να τον παλινορθώσουμε με [στρατιωτική] βία.
• Φ.: Είμαι αντίθετος στη χρήση βίας, αλλά δεν θέλω να υποστηρίξω τους Έλληνες.
• Κ.: [12-15 σειρές πλήρως λογοκριμένες]
• Φ.: Κι αυτό επίσης είναι καλό.
• Κ.: Είναι κι αυτό για εντελώς προσωπική ενημέρωσή σας.
• Φ.: Είναι ό,τι σας έλεγε η Επιτροπή μου εδώ και δυο-τρία χρόνια.
• Κ.: Άρα ασκούμε πιέσεις στους Έλληνες, αλλά δεν το κάνουμε έτσι ώστε να είναι σε κοινή θέα.
• Φ.: Ο.Κ.
• Κ.: [άλλες 8 σειρές πλήρως λογοκριμένες]
• Φ.: Εντάξει, είμαι σύμφωνος μ’ αυτό.
Μεγάλο μέρος των σχετικών διαβουλεύσεων επικεντρώθηκε στην επικοινωνιακή διαχείριση της κρίσης, καθώς κλιμακωνόταν το σκάνδαλο Γουοτεργκέιτ που θα οδηγούσε λίγες μέρες αργότερα στην παραίτηση του ίδιου του Νίξον (9/8/1974). Το κύριο βάρος δόθηκε στην παραπλανητική διάψευση διαφόρων διαρροών· τη δική μας προσοχή τράβηξαν όμως κάποιες σποραδικές ακριτομυθίες όπως η παρακάτω, από την ενημέρωση του Νίξον στις 18 Ιουλίου:
• Κ.: Έχουμε μπελάδες εδώ με κάποιους από τους ανθρώπους μου, που κάνουν διαρροές, και θα τους τακτοποιήσω την ερχόμενη βδομάδα, όταν όλα αυτά θα έχουν τελειώσει. Οι Νιου Γιορκ Τάιμς μας καταδιώκουν.
• Ν.: Σχετικά με τον Μακάριο;
• Κ.: Ναι. Κάποια από τα μέλη της Βουλής έχουν αρχίσει να ψυλλιάζονται.
Είτε διπλή ένωση είτε… Κληρίδης
Στις 7.30 μ.μ. της 19ης Ιουλίου, ώρα Ουάσινγκτον (5.30 π.μ. ώρα Ελλάδας/Κύπρου), το επιτελείο του Κίσινγκερ ενημερώθηκε από τον Σίσκο, που βρισκόταν στην Άγκυρα, πως η τουρκική απόβαση θα ξεκινούσε τις επόμενες ώρες: «Ο Ετζεβίτ μόλις με πληροφόρησε πως η τελική απόφαση της κυβέρνησης για απόβαση στην Κύπρο έχει ληφθεί. […] Ο Ετζεβίτ δήλωσε πως, αν οι Έλληνες δεν ανοίξουν πυρ, ούτε εμείς θα το κάνουμε. Αν οι Έλληνες είναι συνεργάσιμοι, μπορούμε να σταθεροποιήσουμε τις δυνάμεις μας σ’ έναν ορισμένο αριθμό σημείων στην Κύπρο κι ύστερα η Τουρκία είναι έτοιμη να διαπραγματευθεί ποιοι θα είναι παρόντες [=θα παραμείνουν] στην Κύπρο υπ’ αυτές τις περιστάσεις. Ο Ετζεβίτ δήλωσε πως η τουρκική κυβέρνηση δεν ενδιαφέρεται ποιος θ’ αναλάβει [πρόεδρος]».
Διαπιστώνοντας πως ο 48ωρος σχεδιασμός του ήταν πλέον άχρηστος, ο Κίσινγκερ έστειλε άρον άρον τον Σίσκο στην Αθήνα κι ένα επείγον τηλεγράφημα προς τον εδώ πρέσβη Χένρι Τάσκα, για ν’ απαιτήσουν από «τον πρωθυπουργό Ιωαννίδη» «ν’ αναγνωρίσει πως άμεση αντιπαράθεση των ελληνικών και τουρκικών δυνάμεων θα παρέδιδε στους Σοβιετικούς το πλεονέκτημα που επιζητούν στη Μέση Ανατολή, το οποίο θα ήταν καταστροφικό για τα δυτικά συμφέροντα».
Το καινούργιο σχέδιο του Κίσινγκερ ήταν απλή μετεξέλιξη του προηγούμενου, όπως πιστοποιεί συνομιλία του με τον υπουργό Άμυνας Τζέιμς Σλέσινγκερ:
• Σ.: Αισθάνομαι πως οι Τούρκοι σ’ αυτή τη φάση δεν πρόκειται να δεχτούν τίποτα λιγότερο από ένα κομμάτι του νησιού.
• Κ.: Όχι. Οι Τούρκοι είπαν πως είναι πρόθυμοι να σταθεροποιήσουν τις δυνάμεις τους και να διατηρήσουν την υφιστάμενη δομή και ότι θα δεχτούν οποιονδήποτε άλλο πρόεδρο πέραν του Σαμψών.
• Σ.: Πολύ γενναιόδωρο αυτό από μέρους τους. Καλό… Ο.Κ.
• Κ.: Αν οι Τούρκοι θέλουν ένα κομμάτι του νησιού τότε κατά την άποψή μου πρέπει να δουλέψουμε για διπλή Ένωση και να δώσουμε στους Έλληνες το υπόλοιπο νησί. Κατά την άποψή μου υπάρχουν δυο πιθανές εκβάσεις. Είτε διπλή Ένωση είτε Κληρίδης.
Οι ακριβείς σχεδιασμοί για το δεύτερο σενάριο είχαν μόλις αναπτυχθεί από τον Κίσινγκερ στον πρόεδρο Νίξον, το περιεχόμενό τους όμως (μια στιχομυθία 10-15 σειρών) παραμένει εξ ολοκλήρου απόρρητο.
