Επιμέλεια: Νίκος Κουζούπης
Μετά την ανάλυση των νομοτελειών της κοινωνικής εξέλιξης, των οικονομικών και πολιτικών σχέσεων, θα πρέπει να εξετασθεί μια τέτοια σφαίρα της κοινωνικής ζωής, όπως είναι η κοινωνική συνείδηση.
Όταν γίνεται λόγος για την κοινωνική συνείδηση, πρέπει το άτομο να αφαιρείται από οτιδήποτε ατομικό ή και προσωπικό και να επικεντρώνει την προσοχή του στις απόψεις και ιδέες, που είναι χαρακτηριστικές για τη δεδομένη κοινωνία ως σύνολο ή για μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Αν και η κοινωνική συνείδηση άμεσα ή έμμεσα συγκροτείται από μεμονωμένα άτομα, εντούτοις αυτή υπερβαίνει τον έλεγχό τους μετατρεπόμενη σε κτήμα ολόκληρης της κοινωνίας. Έτσι, οι επιστημονικές ανακαλύψεις, οι καλλιτεχνικές δημιουργίες, ανήκουν σε όλη την ανθρωπότητα. Όπως η κοινωνία δεν αποτελεί ένα απλό άθροισμα των ατόμων, που την αποτελούν, έτσι και η κοινωνική συνείδηση δεν είναι το άθροισμα των «συνειδήσεων» μεμονωμένων προσώπων. Αυτή είναι κάτι περισσότερο από ένα τέτοιο άθροισμα και αντιπροσωπεύει ένα ποιοτικά ιδιαίτερο πνευματικό σύστημα, το οποίο επηρεάζεται και εξαρτάται τελικά από την κοινωνική ύπαρξη (είναι), ζει τη δική του σχετικά ανεξάρτητη ζωή και έχει ισχυρή επιρροή σε κάθε άτομο, αναγκάζοντάς το να υπολογίζει τις ιστορικά εδραιωμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης ως κάτι πραγματικό, αν και άυλο.
Η κοινωνική συνείδηση στις ιστορικά καθιερωμένες μορφές της είναι αναπόσπαστο μέρος του πνευματικού πολιτισμού της κοινωνίας. Γι’ αυτό λοιπόν θα πρέπει αρχικά να γίνει αναφορά για το περιεχόμενο αυτής της έννοιας.
Η έννοια του πνευματικού πολιτισμού (α)
Ο όρος «πολιτισμός» στην κυριολεξία σημαίνει «επεξεργασία» (από το λατινικό cultura) και συνήθως χρησιμοποιείται σε σύγκριση με τη φύση, που θεωρείται στη φυσική της κατάσταση, ανεξάρτητα από τον άνθρωπο και την εργασία του. Υπό τον πολιτισμό αντιλαμβανόμαστε πρώτα απ’ όλα τους τρόπους και τα αποτελέσματα της ανθρώπινης δραστηριότητας, τις δημιουργούμενες από τον άνθρωπο αξίες. Ο πολιτισμός συνήθως διαχωρίζεται στον υλικό και τον πνευματικό. Αυτός ο διαχωρισμός είναι σχετικός, γιατί για παράδειγμα η κατασκευή εργαλείων εργασίας και γενικά αντικειμένων που ικανοποιούν τις υλικές ανάγκες του ανθρώπου δεν είναι δυνατή χωρίς τη συμμετοχή της ίδιας της νόησής του. Από την άλλη, τα προϊόντα της πνευματικής παραγωγής -οι ιδέες, οι καλλιτεχνικές εικόνες, οι κοινωνικοί κανόνες και εντολές- εμφανίζονται με μια συγκεκριμένη υλική μορφή –σε γραπτά κείμενα, σε βιβλία, ζωγραφικούς πίνακες, σε νότες, προσχέδια κ.λπ.
Στον πνευματικό πολιτισμό συμπεριλαμβάνονται τα αποτελέσματα της νοητικής δραστηριότητας του ανθρώπου –η επιστήμη, η φιλοσοφία, η τέχνη, η ηθική, η πολιτική, το δίκαιο και τα αντίστοιχα οικοδομήματα (επιστημονικά ιδρύματα, σχολεία, θέατρα, βιβλιοθήκες, μουσεία κ.ά.), το επίπεδο της νοητικής, αισθητικής και ηθικής εξέλιξής του. Με την έννοια του πολιτισμού συνδέονται επίσης οι γνώσεις και εμπειρίες που αποκτούνται από τον άνθρωπο από τον ένα ή τον άλλον τομέα δραστηριότητας, η αφομοίωση και απόκτηση κάποιου συστήματος αξιών, η ανάπτυξη ορισμένης συμπεριφοράς. Κάθε άνθρωπος από μικρή ηλικία βρίσκεται υπό την επιρροή ορισμένου πολιτισμού –αντικειμένων, ιδεών, αξιών, προτύπων συμπεριφοράς. Η ανατροφή και η εκπαίδευση ενός ατόμου συνίσταται στην επαφή του με τον υπάρχοντα πολιτισμό, στην αφομοίωση των γνώσεων και δεξιοτήτων που συσσωρεύονται στην κοινωνία, καθώς επίσης και των πνευματικών αξιών και κανόνων συμπεριφοράς αποδεκτών από την κοινωνία. Το ίδιο, δε, το σύστημα εκπαίδευσης και ανατροφής, η εξέλιξη του εκπαιδευτικού συστήματος, αποτελούν σημαντικοί δείκτες του πολιτιστικού επιπέδου μιας δοσμένης κοινωνίας.
Όμως το άτομο δεν είναι μόνο χρήστης του δημιουργούμενου πολιτισμού. Είναι και προϊόν του και δημιουργός του. Μια ιδιαιτερότητα της σοσιαλιστικής κοινωνίας έγκειται στο ότι στη βάση της εξάλειψης της φτώχειας και της εκμετάλλευσης, καθώς επίσης και της αντίθεσης μεταξύ πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας, τεράστιες μάζες εργαζομένων γίνονται οι δημιουργοί των πολιτιστικών αξιών.
Ο πνευματικός πολιτισμός φέρει τα αποτυπώματα των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του κοινωνικο-οικονομικού σχηματισμού, των τάξεων, οι οποίες τον δημιουργούν και από αυτή την άποψη συμπίπτει με το εποικοδόμημα που ανυψώνεται πάνω από την οικονομική βάση.
Όμως δεν θα ήταν καθόλου ορθό να ταυτίζεται ο πνευματικός πολιτισμός με το εποικοδόμημα.
