Της Ελένης Κωνσταντίνου
Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ) εισβάλλει πλέον σε κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας, και η Υγεία δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Από τη διάγνωση ασθενειών μέχρι την εξατομικευμένη θεραπεία και την πρόληψη, η AI υπόσχεται μια ριζική αναμόρφωση του συστήματος υγείας. Όμως όσο εντυπωσιακές κι αν είναι οι δυνατότητές της, τόσο σοβαρά είναι και τα ερωτήματα που θέτει. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια επανάσταση ή σε μια επικίνδυνη εξάρτηση;
Η πιο ορατή και άμεση συνεισφορά της AI είναι στη διάγνωση. Ειδικά στην ανάλυση ιατρικών εικόνων (αξονικές, μαγνητικές, ακτινογραφίες). Εντοπίζουν καρκινικούς όγκους σε αρχικά στάδια, αναγνωρίζουν παθολογικά πρότυπα και μειώνουν τον χρόνο διάγνωσης από ώρες σε λεπτά. Για τις χρόνια υποστελεχωμένες δημόσιες δομές υγείας πρόκειται για σωτήριο εργαλείο.
Η AI όμως δεν περιορίζεται εκεί. Με την ανάλυση τεράστιων όγκων ιατρικών δεδομένων, μπορεί να προτείνει θεραπευτικά σχήματα προσαρμοσμένα στο γενετικό προφίλ του ασθενούς, να προβλέπει επιδημίες, να βοηθά στη διαχείριση νοσοκομείων και να αυτοματοποιεί χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες.
Όμως εδώ ακριβώς ξεκινούν οι προβληματισμοί. Ποιος έχει την ευθύνη όταν η AI κάνει λάθος; Ο γιατρός, ο προγραμματιστής, το σύστημα ή κανείς; Πώς προστατεύονται τα προσωπικά δεδομένα των ασθενών; Και τι σημαίνει για την ανθρώπινη πλευρά της ιατρικής όταν η σχέση γιατρού-ασθενούς διαμεσολαβείται από έναν αλγόριθμο;
Υπάρχει επίσης ο κίνδυνος δημιουργίας ενός «ψηφιακού χάσματος» στην υγεία. Οι χώρες ή τα νοσοκομεία με πρόσβαση σε τέτοια τεχνολογία θα προσφέρουν πιο αποτελεσματική περίθαλψη, ενώ οι υπόλοιποι θα μένουν πίσω. Αν δεν υπάρξει σωστή ρύθμιση και ισότιμη πρόσβαση, η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα μειώσει τις ανισότητες, θα τις ενισχύσει.
Κάποιες χώρες έχουν προχωρήσει περισσότερο από κάποιες άλλες. Βέβαια, κοινός παρανομαστής είναι σε όλες η ψηφιακή υποδομή που είναι αναγκαία, το νομοθετικό πλαίσιο αλλά και η διασύνδεση δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, αφού οι πιο επιτυχημένες εφαρμογές ΑΙ βασίζονται σε συνεργασίες ανάμεσα σε νοσοκομεία, εταιρείες τεχνολογίας και ακαδημαϊκά ιδρύματα.
Μεταξύ άλλων, να σημειώσουμε ότι το εθνικό σύστημα υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου (NHS) έχει πρωτοστατήσει στην ενσωμάτωση της ΑΙ, ειδικά μέσω της συνεργασίας του με την DeepMind (θυγατρική της Google). Ένα από τα πιο γνωστά έργα ήταν το Streams, μια εφαρμογή που χρησιμοποιούσε ΑΙ για την ταχεία διάγνωση οξείας νεφρικής βλάβης. Παρότι το έργο δέχτηκε κριτική για θέματα απορρήτου, άνοιξε το δρόμο για χρήση ΑΙ σε περιβάλλοντα πρώτης γραμμής. ΗΠΑ, Ισραήλ, Κίνα επίσης, με διάφορους τρόπους, εφαρμόζουν την ΑΙ σε υπηρεσίες υγείας.
Σε περιβάλλον Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ενσωμάτωση της ΑΙ στον τομέα της Υγείας βρίσκεται σε μεταβατική και αναπτυσσόμενη φάση. Η Ε.Ε. επιχειρεί να ισορροπήσει την καινοτομία με την ηθική, τη διαφάνεια και την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Το πιο σημαντικό βήμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η νομοθεσία για την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI Act), που εγκρίθηκε το 2024 και αποτελεί το πρώτο ολοκληρωμένο πλαίσιο ρύθμισης της AI παγκοσμίως. Βέβαια, στην Ε.Ε. οι κύριες προκλήσεις αφορούν στο γεγονός ότι κάθε κράτος-μέλος έχει διαφορετικό επίπεδο ψηφιακής ετοιμότητας και διαφορετική προσέγγιση στο απόρρητο και στη χρήση ιατρικών δεδομένων. Η έλλειψη ειδικευμένου προσωπικού, αφού για να λειτουργήσει η ΑΙ στην πράξη χρειάζονται γιατροί και τεχνικοί με ψηφιακή κατάρτιση.
Σε σχέση με τις χώρες που ξεχωρίζουν προς την κατεύθυνση της ΑΙ εντός Ε.Ε., αυτές είναι η Φινλανδία για την προσεκτική και ηθική χρήση της ΤΝ. Το κράτος επέτρεψε πρόσβαση σε ανωνυμοποιημένα δεδομένα υγείας για ερευνητικούς σκοπούς μέσω της πλατφόρμας Findata, προσελκύοντας φαρμακευτικές εταιρείες και ερευνητικά κέντρα να χρησιμοποιούν ΑΙ για ανάλυση γονιδιωμάτων, φαρμάκων και θεραπειών. Η Γαλλία επίσης έχει αναπτύξει τη Health Data Hub, μια εθνική πλατφόρμα που συγκεντρώνει ιατρικά δεδομένα από ολόκληρο το σύστημα υγείας για χρήση σε AI και έρευνα. Στοχεύει στη διάγνωση σπάνιων νοσημάτων, πρόληψη επιδημιών και εξατομικευμένη φαρμακευτική αγωγή.
Επίσης, και η Ολλανδία θεωρείται πρωτοπόρα στη χρήση ΑΙ στην πρωτοβάθμια φροντίδα, π.χ. για αυτοματοποιημένη ταξινόμηση περιστατικών σε επείγοντα. Συνεργάζεται στενά με πανεπιστήμια και startups για πιλοτικά έργα.
Τι γίνεται στην Κύπρο
Το όλο θέμα, όπως ήταν αναμενόμενο, απασχολεί και τη χώρα μας, με την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Κύπρου να αναφέρει στη γνώμη της για την Τεχνητή Νοημοσύνη ότι η παρουσία της στο χώρο της ιατρικής επιστήμης αυξάνεται όλο και περισσότερο. Ενδεικτικά, αναφέρονται ότι οι υπηρεσίες που προσφέρονται είναι ποικίλες και εντοπίζονται ιδίως σε επίπεδο διάγνωσης και κλινικής περίθαλψης, ανάπτυξης φαρμάκων, επιτήρησης ασθενειών, αντιμετώπισης επιδημιών και διαχείρισης συστημάτων υγείας. Το μέλλον της υγειονομικής περίθαλψης είναι ψηφιακό και, σύμφωνα με τον Γενικό Διευθυντή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, απαιτείται η καθολική πρόσβαση σε αυτές τις καινοτομίες με παράλληλη αποτροπή χρήσης της ΑΙ ως εργαλείο που προωθεί την ανισότητα. Υπενθυμίζεται επίσης ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο η ΑΙ συγκαταλέγεται στις κορυφαίες προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ψηφιακής Ατζέντας για τη δεκαετία 2020-2030. Στόχος είναι η εξασφάλιση αριστείας και εμπιστοσύνης στην ΑΙ, η οποία μπορεί να αποφέρει τεράστια οφέλη για τους πολίτες, όπως ενδεικτικά αναφέρεται στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. Ωστόσο, όπως διευκρινίζεται, η χρήση της εγκυμονεί αρκετούς και σοβαρούς κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και αξιοπρέπεια, πηγή των οποίων είναι όχι μόνο η κακή της χρήση αλλά και η ελλιπής εκπαίδευση σε συναφή ζητήματα. Κίνδυνοι που καλύπτουν τόσο τον ιατρικό όσο και τον ηθικό, κοινωνικό και οικονομικό χώρο.
Τι προτείνει η Επιτροπή Βιοηθικής
Η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής Κύπρου παρεμβαίνει με καθοριστικές προτάσεις γύρω από την επείγουσα ανάγκη ολοκληρωμένου εθνικού σχεδίου στρατηγικής για τη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγείας.
•Κατάρτιση εθνικού στρατηγικού σχεδίου
Πρώτο βήμα: δημιουργία επιστημονικού συμβουλίου εμπειρογνωμόνων, με άμεση εμπλοκή της Επιτροπής Βιοηθικής.
Σκοπός: καθοδήγηση για ασφαλή, αξιόπιστη και ηθικά αποδεκτή ΤΝ, με βάση τις πρόνοιες του προτεινόμενου Κανονισμού για την AI της Ε.Ε.
•Διατομεακή συμμετοχή και διάλογος
Συγκρότηση ομάδων με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων: γιατροί, ερευνητές, νομικοί, ασθενείς, τεχνικοί ΤΝ.
Προωθείται ένα συλλογικό μοντέλο σχεδιασμού, ώστε η ΤΝ να ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας και των επαγγελματιών υγείας.
•Θεσμική συνεργασία
Σύνδεση των εθνικών εποπτικών αρχών με τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα, για συνεχή ανατροφοδότηση και αξιολόγηση των εφαρμογών ΤΝ.
•Εκπαίδευση και ενημέρωση
Πρόβλεψη για στρατηγική εκπαίδευση τόσο των επιστημόνων όσο και των πολιτών, ώστε να διασφαλιστεί κατανόηση, εμπιστοσύνη και σωστή χρήση της ΤΝ. Ιδιαίτερη έμφαση στην ψηφιακή εγγραμματοσύνη στον τομέα της υγείας.
•Ενίσχυση της ψηφιοποίησης
Η Επιτροπή υπογραμμίζει πως η μετάβαση στην ψηφιακή υγεία δεν είναι πολυτέλεια, αλλά επιτακτική ανάγκη για την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών.
•Διακρατική συνεργασία
Εισηγείται στενότερη συνεργασία με άλλες Εθνικές Επιτροπές Βιοηθικής στην Ε.Ε., με σκοπό την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών, εμπειριών και πολιτικών.
